WORKSHOP BULAT / WOOTZ op 20-21 november 2010

Op 20 en 21 november werd in Antwerpen een seminaar met workshops gehouden over het maken van Bulat/Wootz

Wat is Bulat/Wootz?

Bulat en Wootz zijn benamingen voor is een soort staal (kroezenstaal) dat reeds omstreeks de geboorte van Christus gebruikt werd voor het maken hoogwaardige gereedschappen, zwaarden, messen en harnasonderdelen. (Een zwaard vervaardigd uit dit staal heeft de eigenschappen een uiterst scherpe en harde snede te hebben en toch zodanig flexibel te zijn dat het niet breekt onder zware belasting. De kruisvaarders ondervonden dit tijdens de kruistochten. De zwaarden en de bepantsering van de Islamieten waren veruit superieur aan de wapens van de Christenen.

De vervaardiging van staal is altijd van primair belang geweest. Winnen wij ijzer uit het reduceren van ijzererts dan is het resultaat een zacht en zuiver ijzer. Het ijzer is zo zacht dat, zouden wij er een zwaard van smeden wij dat met de handen konden buigen. De snede zou na een slag of snee bot zijn. Het bewerken van steen bijvoorbeeld is onmogelijk met een stuk ijzeren gereedschap. Door het toevoegen van koolstof aan ijzer verkrijgt men staal. De koolstof maakt het ijzer harder. (Helaas wordt het staal behalve harder ook meer bros door de koolstof). Staal winnen direct uit erts is niet mogelijk. Men kan een vrijwel koolstof arm zacht ijzer verkrijgen of het haast niet te bewerken brosse gietijzer.

In Europa werd staal gemaakt door het pas gewonnen ijzer te verpakken in stenen kisten samen met houtskool en dit gedurende dagen onder hoge temperatuur te houden. De koolstof uit de houtskool drong langzaam in het ijzer en "verstaalde" het ijzer. Deze methode was behalve zeer tijdrovend ook duur aan brandstof. Het staal was daardoor een zeer duur materiaal. Bovendien werd staal vergregen wat aan de buitenzijde meer koolstof bevatte dan binnen in waardoor het geen homogene kwaliteit had.

Echter gelijkertijd werd op twee andere plaatsen in de wereld staal gemaakt wat wel homogeen was en, zeer bijzonder, onvoorstelbaar hard was en toch elastisch. Dit staal wordt nu door ons Wootz of Bulat genoemd al naar gelang de plaats waar het werd gemaakt. Bulat of Wootz was een kroezenstaal, dat wil zeggen staal gemaakt door ijzer samen met houtskool te smelten in kroezen, afgesloten van lucht. Door het smelten kreeg men een zeer homogeen staal. Bovendien was naar verhouding weinig brandstof nodig en werd een kroes in enkele uren gemaakt. Door in een oven meerdere kroezen gelijkertijd te verhitten kon men tot 50 kroezen in een procesgang verwerken. Het resultaat wat uit een kroes kwam was een blokje staal in de vorm van afgeplatte bol. Wij noemen dat nu een "cake"

Waar kwam Bulat of Wootz vandaan?

Wootz werd gemaakt in India en Sri Lanka. Bulat werd gemaakt in een gebied wat we nu Georgië en Turkmenistan noemen. Hoogstwaarschijnlijk waren de productie methodes uit beide streken ongeveer gelijk. maar precies weten wij het niet de cakes werden via de zeer drukke handelsroutes getransporteerd. Via de zijderoutes kwam het kroezen staal in Damascus, tot in de 15e eeuw het arsenaal van het midden oosten.

Bulat/Wootz het proces wordt een geheim

De kruisvaarders waren de Europeanen die de zwaarden en pantsers gemaakt van Bulat of Wootz het eerst tegenkwamen. Pogingen om dit bijzondere staal na te maken zijn in Europa zijn steeds weer mislukt. In India is de productie van Wootz blijven bestaan tot in de 18e eeuw. Toen verdween het proces en daardoor ook de kennis hoe het staal te maken. Er was, door de opkomst van goedkoop staal, van redelijke kwaliteit, en het overgaan van slagwapens naar vuurwapens, minder vraag naar staal. Ook mogelijk was dat de mijnen, waaruit ijzer met voor Wootz benodigde elementen, uitgeput raakten of dat de Engelsen die toen heerser waren over India de productie verboden. Opnieuw hebben in Engeland in de 18e eeuw en in Rusland in het begin van de 20e eeuw, geleerden (waaronder Faraday) getracht het proces weer uit te vinden.

Het is echter bekend dat Bulat in het begin van de negentiende eeuw nog steeds werd vervaardigd in Tbilisi de hoofdstad van Georgië. In de negentiende eeuw leefde in Tbilisi de familie Elizarashvili, waarvan voorouder Giorgi een belangrijk zwaardmaker was. Hij had de kunst geërfd en later aan zijn zonen en kleinzonen doorgegeven. De productie van het zwaard was geheim. Maar één van zijn zonen, Kharaman, gaf in 1828 het geheim van de Georgische zwaardstaalproductie, alsook zijn eigen modellen, aan Rusland. Generaal Paskevich stuurde deze modellen naar Tsar Nocholai I. Snel daarna werden er vanuit de Russische fabriek van Zlatoust de vooruitstrevende meesters Ivjakov, Djatlov en de Duitse Meester Vasil Golfers naar Georgië gezonden. Kort daarna, omstreeks 1830-1832 ontwikkelde Rus Pavel Anosov (leider van het wapenfabriek in Zlatoust) technieken van Elizarashvili’s. Na zijn overlijden is ook in Rusland de interesse voor het superstaal verminderd en slechts enkelen konden het manier van produceren overdragen.)

Bulat/Wootz, komt het geheim boven water?

het eind van de 20e eeuw en heden ten dage zijn een aantal geïnteresseerden verspreid over de wereld bezig het geheim van Bulat of Wootz te ontrafelen en opnieuw zwaarden en messen van dit staal te maken. De Amerikaanse wetenschapper Verhoeven heeft wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de samenstelling van het staal. Dit was de aanleiding voor een groep van enthousiastelingen om methodes te ontwikkelen om dit staal weer na te maken. Anderen, waaronder een aantal geleerden, zijn archeologisch op zoek gegaan naar resten van kroezen en ovens om het oude proces te ontrafelen.

Bulat/Wootz het proces bestaat nog steeds

Wat echter niemand zich realiseerde is dat nog steeds kroezenstaal wordt gemaakt volgens een geniale oeroud proces. De techniek van Bulat is tot nu toe, bij een paar smeden, bewaard gebleven in Georgië.

Bulat/ Wootz, het proces komt naar Antwerpen

Wij waren dan ook zeer verheugd dat we één van deze smeden bereid hebben gevonden om naar Antwerpen te komen om een masterclass te geven en zijn kennis over het BULAT vervaardigen met ons te delen. Atelier Gotscha Lagidse te Roosendaal, Seerp Visser - docent kunstsmeden aan de Academie van Antwerpen en Klaas Remmen – student van de restauratieopleiding aan de Hogeschool Antwerpen, organiseerden een tweedaagse workshop van Georgische Wootz-makers in november 2010 in Antwerpen.

met vriendelijke groeten,

Seerp Visser, Gotscha Lagidse, Klaas Remmen

Repport workshop Wootz 2010 (Englisch)

Verslag workshop (Nederlands)

De Tubal Kain (door Seep Visser)

"Wat de oude Tubal Kain reeds wist,

is door smeden nooit betwist,

Het ijzer is een hard metaal,

maakt ruggen krom en koppen kaal."

Dit oude rijmpje, door veel smeden gekend, werd actueel voor mij toen ik onlangs een duik nam in de geschiedenis van de ijzerwinning en het vervaardigen van Wootz. Voor de smeden onder ons die vroeger op de lagere school hebben opgelet en niet uit het raam hebben zitten kijken, komt de naam Tubal Kain waarschijnlijk nog bekend over. In de bijbel wordt Tubal Kain genoemd als de eerste smid en dus de uitvinder van ons mooie vak.

Nu blijkt bij nazoeken op het alles wetende internet, dat Tubal niet de naam is van een smid, maar de naam van een volkstam die leefde in een gebied wat nu Georgië is. Zij waren gespecialiseerd in ijzerproductie en bewerking samen met enkele andere volken uit die streek. Ook komt op het net naar voren dat Kain, smid betekent. Het geheel kunnen we dus vertalen als "het volk der smeden"

Om dit geheel in de tijd te plaatsen hebben we wat aanknopingspunten. Aristoteles (ongeveer 350 voor Christus) omschrijft het ijzer van deze volken als het beste dat er bestaat. Bovendien noemt hij "wit ijzer" wat kan duiden op een soort roestvast staal.

Het bijzondere van de ijzerbereiding was dat deze volkeren ijzer smolten. Dit nu is iets heel bijzonders, wanneer je ijzererts smelt in een oven gestookt met houtskool, dan krijg je als eindproduct gietijzer omdat het ijzer veel koolstof opneemt uit de brandstof. Zij waren dus in staat om koolstof aan het ijzer te onttrekken om smeedbaar ijzer of staal te krijgen.

Er wordt in een artikel vermeld dat er ertsen waren waar goud, zilver, koper en ijzer in voorkwamen en men die in een enkele procesgang, gescheiden, uit het erts won.

Andere ertsen uit de omgeving bevatten tot 91% ijzer, een bijna gedegen vorm en zonder de voor de kwaliteit zo vervelende fosfor en zwavel. De messen en zwaarden liefhebbers onder ons zullen Wootz kennen, het wonderstaal wat geproduceerd werd in India. De zwaarden van de Moslims, die tegen de kruisridders vochten, werden van dat staal gemaakt. Bijna hetzelfde staal werd vervaardigd in Georgië en zwaarden van gelijke kwaliteit werden er gesmeed. Dit staal heeft de naam Pulat, Bulat door ons genoemd.

In deze Klinknagel kunt u verder nog lezen hoe wij een workshop organiseren in Antwerpen met twee echte Tubal Kains om op een eeuwenoude maar heden ten dage onbekende wijze dit superstaal te maken.

Tubal / First Blacksmiths in Georgia

Tubals (Tabals) and Meshechs (or Meshekhs/Mosokhs) were most ancient, non-Indo European and non-Semitic indigenous tribes of Asia Minor and the Caucasus of the 3rd-1st millennias BC. They were Proto-Iberian tribes. Descendants of Tubals and Meshekhs are Georgians. The Book of Genesis (chap. 10) gives us the descendants of Noah's three sons, Shem, Ham, and Japheth. We are told that the sons of Japheth were Gomer, and Magog, and Madai, and Javan, and Tubal, and Meshech, and Tiras. Tubals, Khalibs, Mosiniks were founders of metallurgy. According to majority of scholars the ancient country of Tubal (Tabal) comprised the area of Great Cappadocia (now territory of Turkey). Already the modern scholars identified the term Tubal with Tabal, Tobal, Jabal and Tibarenoi. Many authors, following Josephus (1st century AD), related the term to Iber. Concerning the question of the ethnic affinity of the population of Tubal, Josephus wrote: "Tobal gave rise to the Tobals, which are now called Iberians". This version was repeated by Eustathius of Antioch, Bishop Theodoret and others. Iberians were Georgians, the population of the Kingdom of Iberia (Eastern and South-Eastern Georgia). One of greatest Georgian historians of the 20th century, Ivane Javakhishvili, considered Tabal, Tubal, Jabal and Jubal to be ancient Georgian tribal designations. On the evidence of Hecataeus, Herodotus, Xenophon, Strabo and others, the Georgian (Kartvelian) tribe of Tibarenoi lived in the north of the territory of Tubal. Main sources of the history of Tubal are also Assyrian texts of the 9th- 7th centuries BC, the Cappadocian tablets and the hieroglyphic-Luwian inscriptions of the 9th - 8th centuries BC.

Interessant:

„In 1827 de ambtenaar van de Russische Keizerlijke Arsenaal G.I. Revaz, Georgische edel, bij de de wapenfabriek van Tula verscheidene modellen van sabelklingen van damaststaal geproduceerd. De klingen toonden het scherpe en hoge bellen, gelijkend op het oostelijke staal van Damascus, en het patroon bleef ongewijzigd zelfs na het smelten(!). Revaz heft voorgesteld om het geheim van de uitsmelting en uitsmeden van het staal van Damascus te openen en meesters op te leiden; nochtans, veroorzaakte het voorschrift van de productie van het staal van Damascus van ijzer, gietijzer en erts dat door het wordt beschreven wantrouwen in de metallurgen van die tijd, die van mening waren dat deze methode „de zinnige concepten de aanvankelijke regels van chemie.“ tegenspreekt. Zij besloten dat Revaz zijn klingen van authentieke en oude Indische Wootz voorbereidden. De uitvoerige beschrijving van methode werd het niet bewaard, daarom nu is het niet mogelijk om de geldige conclusie over de correspondentie „aan de regels van chemie“ van deze technologie te maken, maar de inzameling van bronmateriaal, enkel als bewijsmateriaal over het behoud van patronen na het smelten van modellen, spreekt vóór Revaz.“ http://via-midgard.info/news/article/nasledie/6738-o-bulatax-i-bulatnyx-klinkax.html

Metalbewerking in Georgië:

http://en.wikipedia.org/wiki/Tubal

http://mgu.bg/geoarchmin/naterials/49Kuparadze-et-al.pdf

http://www.kakhaberzarnadze.ge/ENGLISH.kakhaberzarnadze.ge/new_page_1.htm

Programma workshop

De workshop werd gehouden in het Zuiderpershuis (ZPH) aan de Waalse kaai in Antwerpen.
De workshop Bulat/Wootz werd gegeven door Zaqro Nonikashvili en Gotscha Lagidse voor het praktische gedeelte, theorie en metallurgische ondersteuning Klaas Remmen, algemene leiding en organisatie Seerp Visser.
De werkzaamheden werden uitgevoerd door de instructeurs.

Zaterdag 20 november
Aanvang 10:30 met ontvangst met koffie en voorstelling van de deelnemers en instructeurs.
Korte geschiedenis over Bulat door Gotscha met voorbeelden van zwaarden of messen

Opbouw van gasoven en houtskooloven en voorbereiden en gereedmaken inhoud kroezen
Ovens starten en opwarmen en Wootz/Bulat smelten
Ovens afkoelen
19:00 uur gezamenlijke maaltijd in het ZPH
Einde ongeveer 21 uur

Zondag 21 november
Aanvang 10:30
Kroezen uit ovens halen en Wootz/Bulat cakes verwijderen
Smeden van Wootz/Bulat tot mes
Harden en ontlaten
Afwerking en testen
Einde ongeveer 18 uur

Theorie door Klaas
Geschiedenis Wootz en Bulat
De bijzondere waarde van Wootz/Bulat vegeleken met andere voor wapens gebruikte staalsoorten
Samenstelling van Wootz en Bulat
Verschillen tussen Wootz ("Echte" Damast genoemd) en "pattern welded steel".
Welke Bulat gaan we maken en waarom
Maken van het mengsel voor vulling van de kroezen
Kroezen, eigenschappen en hoe ze zelf te maken
Ovens en te gebruiken brandstoffen
Hoe ovens zelf te maken
Isolatiematerialen
Heat treatment voor Wootz/Bulat
Smeden van Wootz/Bulat
Harden en ontlaten van Wootz/Bulat messen
Afwerken van Wootz/Bulat messen

Deelnemers:

Gotscha Lagidse, seerp Visser, Klaas remmen (organisatie)

Wim Buysse, Axel Biront, Clem van Hee, Dries Goossens, Freddy Diels, Goud en Siersmederij Kuulkes, John von Pey, Philip Vervoort, Koen Beekman, Otto van Dijk, Ivan Snauwaert, Patrick Tak, Karel Engels, Flowtech (Ivan), Bruno Kristo, Jaron Achterberg, Ko Zuidweg, Jakov Macharoblischvili.

Mechanisme van methode van Zaqro Nonikashvili

Onderaan kan zien hoe de smeltkroes geladen is. In het verslag staat uitgebreid over hoe de kroes geladen is (Verslag workshop).

Vulling van de kroezen maakt de verschil tussen de methodes van Al Pendray en prof. John Verhoeven. Met delen het ijzer in twee krijg je vrij precies 1,5% koolstoof in eindelijk Bulat gietsel en hoeft je houtskolen niet te wegen. Als je gietsel met 2% koolstof wilt laat je in de bovenste deel meer ijzer en als je 1,2% kolstoof wilt andersom.

Smelttemperatuur voor deze kroezen (los van de grootte van kroezen - je kunt met deze methode ook 2kg Bulat smelten) is 1300 graden of iets hoger. Als metaal volledig gesmolten is gaat Bulat naar onder en bovenop gesmolten glas werkt als een klep - glas dicht metaal af en komt geen kolstoof meer bij - dus de resterende houtskolen blijven boven.

Als je met methodes van bovenvermelde specialisten werk moet IJzer, houtskolen en flux samen in één kroes door elkaar. In dat geval is een smelttemperatuur van 1550 graden nodig, en als je lager neemt blijft ijzer bovenaan niet of niet geheel gesmolten!

Voor de authentieke met de handgemaakte kroezen is temperatuur 1550 graden vrij kritiek en is kans dat kroes breekt. (Vroegen hadden immers niet de hedendaagse extra sterke fabriekskroezen).

We hebben voorbeelden van de kroezen uit Axikath, Mevr (Centraal Azië) of Indisch. Theoretisch kunnen deze tot 1650 graden maar in praktijk kunnen dezen op veel lager temperatuur werken. Vroeger ging in een oven van 8 tot 50 kroezen. Metallurg wilde natuurlijk geen ene risico’s nemen. De oplossing was lagere temperatuur. Bij deze methode 1300 graden!!!

En de naam van dit smelt proces volgens mij beter “Koken” dan "smelten" noemen en waroom:

Met methoden van Al Pendray en John Verhoeven is smelttemperatuur 1500-1550 graden. Bij dit temperaturen ontstaat in gietsel 3 grens laagjes: bovenste deel gietijzer, in het midden Bulat, en onderaan staal met laag kolstofgehalte. Deze samenstelling uitsmeden zeer zwaar werk (met kolstofgehalte van 1,5%) en voordat je smeedt zal gietsel langdurig moeten gluien.

Maar de allerbelangrijkste prioriteit van methode van Zaqro Nonikasvili is met vergelijking van Al Pendray en John Verhoeven dat gietsel meteen smeedbaar is. Na kort gluien. Je heb dan altijd de mogelijkheden deze verder te gluien voor de experimenteren - grotere dendrieten. Maar voor smeden heb je geen langdurig ontladen in oven nodig.

Zo je weet is compleet proces met bouwen van de kroezen, bouwen van de oven enz. 7 uur geduurd. Resultaat is twee messen met 20 cm lemmet, volledig gesmeed en "Kirk" patroon aangebracht en getest op glas - ze kunnen glas krassen.

Betreffende mangaan: In de Boek van Yuri G. Gurevichi verslag van onderzoek opgenomen van de kroezen gevonden in Aksikats (Centraal Azië) . In de restanten binnen de kroes zijn gevonden grote hoeveelheden van mangaan, wat is bewijzen met chemische analyses. In Georgië is mangaan gewoon een grondstof en gebruikt nog voor Christus. Dat is niet merkwaardig dat daar mangaan gewoon gebruiken voor de Bulat productie.

Prioriteiten In het kort:

- Smelttemperatuur van Bulat 1300º - in plaats van 1550º.

- meer kans de kroes hel te behouden

- snelheid I: roes eenvoudig vullen zonde naukeurig te wegen de samenstelling

- snelheid II: Bulat is meteen smeedbaar - in plaats van lang gluien.