Kinderharnas van prins Maurits. Verwaardigd in 2004 in opdracht van het Koninklijk Nederlands Leger en wapenmuseum ter gelegenheid van de tentoonstelling Heavy Metal, Europese harnassen in het vizier, van 5 november 2004 -30 januari 2005. In deze tentoonstelling laat het Legermuseum zien hoe veelzijdig de harnasontwikkeling was en wat het verband is tussen een krijger in harnas en een astronaut, ijshockeykeeper of hardrocker. Prachtige 16e en 17e eeuwse harnassen van keizers, koningen, veldheren en toernooiridders - bruiklenen uit belangrijke Europese musea - staan monumentaal maar oog in oog met de bezoeker opgesteld. Op deze tentoonstelling was o.a. te zien een harnas van de latere Keizer Maximiliaan I uit 1484 en een harnas van de latere Keizer Karel V uit 1512 allen afkomstig uit het Museum Hofjagd- und Rüstkammer in Wenen. Een maliënkolder uit de 15e eeuw van het Rijksmuseum Amsterdam, een zogenaamd geschubd harnas uit het Moskou Kremlin Museum, het kinderharnas van de tienjarige Poolse Prins Vladislav van Museum Livrustkammaren in Stockholm en een kinderharnas van de zeer beroemde harnasmaker Pfeffenhauser uit 1590 van het Legermuseum in Brussel. Bij de tentoonstelling verschijnt een Engels-Nederlands boek over alle aspecten van het harnas, met veel afbeeldingen en illustraties in kleur.
Het kinderharnas van prins Maurits, 2004
Foto © C. van Bruggen / Legermuseum
Maurits van Nassau, door de onbekende schilder (1578-79), Collecte Het Koninklijk Huisarchief in Den Haag
Uitgangspunt voor het harnas was een portret van Prins Maurits in kuras. Dit schilderij bevindt zich in het koninklijk huisarchief in Den Haag - Ouders vinden het leuk om voor hun kinderen het beste te kopen. Dat was in de tijd van Maurits al zo. Maar ook om andere redenen lieten de koninklijke en adellijke families van Europa harnassen voor hun opgroeiende zonen maken. Het was een uitstekende training voor de jongens. Zo konden zij wennen aan de beperkingen en problemen bij het dragen van een harnas. Verder verhoogde zo'n harnas je status. Het maakte de omgeving bewust van de standing van de jonge ridder en zijn familie. Je liet anderen weten dat je rijk was en bereid om geld uit te geven. Harnassen voor jongens waren eigenlijk tweemaal zo duur, want een kinderharnas kostte bijna net zo veel als het harnas voor een volwassen man terwijl de jongen voor wie het was gemaakt er snel uitgroeide. Dan werd het onbruikbaar, tenzij er nog een jongere zoon was! Die kon dan het oude 'ijzeren pak' van zijn grote broer aan. Je kunt er vrij zeker van zij dat de ouders of de oom bij wie hij woonde het harnas voor Maurits hebben laten maken. Op het schilderij zie je hoe trots hij dit ware pronkstuk draagt.
"De Nederlandse harnassencollectie is beperkt, ook die in het Legermuseum. Dat was de reden om dit voorjaar een van de weinige harnassmeden, Gotscha Lagidse, te vragen voor ons een replica te maken van het kinderharnas van prins Maurits. Maurits was ongeveer twaalf jaar oud toen een portret van hem gemakt in kuras. Dit schilderij vormde het enige voorbeeld voor Lagidse. Nu is het harnas gereed en het resultaat is verbluffend."
Drs. G. Groenendijk
Algemeen directeur Legermuseum, 29/11/2004
Foto © Legermuseum
Publicatie: Defensie Krant, 13 januari 2005, pagina 7
Verhaal voor kinderen, door Gotscha (toespraak op 16 december 2004 in het Legermuseum)
Dames en heren,
Hebben we in Nederland eigenlijk wel een kinderharnas? Dat was een goede vraag, want toen bleek dat in geen enkele verzameling die voor het publiek toegankelijke is een kinderharnas uit de Middeleeuwen, late Middeleeuwen of Renaissance bewaard is gebleven. Om dit gemis een beetje goed te maken, werd ik door het Legermuseum benaderd om zo'n harnas te maken. Deze opdracht heb ik met veel genoegen aanvaard omdat er waardering uit spreekt voor de harnassen die ik eerder voor het museum mocht maken: het grote Maurits-harnas en het Piekeniersharnas.
Uitgangspunt voor het harnas was een portret van Prins Maurits in kuras. Dit schilderij bevindt zich in het koninklijk huisarchief in Den Haag. Het is door een onbekende kunstenaar gemaakt toen Maurits 12 jaar oud was. Het harnas waarin hij te zien is, bestaat uit een helm, een kuras, een ringkraag en wapenhandschoenen. De jonge Maurits werd voor een belangrijk deel opgevoed door Graaf Jan van Nassau, bijgenaamd 'Jan de Oude’ die een broer was van zijn vader. Misschien heeft deze Jan van Nassau wel opdracht gegeven het kinderharnas te maken, want dat heeft Maurits natuurlijk niet zelf gedaan.
Iedereen die bij de geschiedenislessen heeft opgelet, kent de naam van Prins Maurits en weet wat hij heeft gedaan voor Nederland. Maurits was de zoon van Willem van Oranje en Anna van Saksen. Hij groeide op in Duitsland, op het slot 'De Dillenburg' in de buurt van de stad Bonn. Als jongeling studeerde Maurits aan de universiteit van Leiden. In 1584 volgde hij zijn vader op als stadhouder van Holland en Zeeland. Later werd hij ook stadhouder van Utrecht, Gelderland en Overijssel en ten slotte ook nog van Groningen en Drenthe. Hij gold als één van de bekwaamste legeraanvoerders van zijn tijd. Hij bevrijdde alle steden waarover hij stadhouder was van de Spanjaarden. Een van zijn bekendste wapenfeiten is het winnen van de slag bij het in Vlaanderen gelegen Nieuwpoort in 1600.
Ouders vinden het leuk om voor hun kinderen het beste te kopen. Dat was in de tijd van Maurits al zo. Maar ook om andere redenen lieten de koninklijke en adellijke families van Europa harnassen voor hun opgroeiende zonen maken. Het was een uitstekende training voor de jongens. Zo konden zij wennen aan de beperkingen en problemen bij het dragen van een harnas. Verder verhoogde zo'n harnas je status. Het maakte de omgeving bewust van de standing van de jonge ridder en zijn familie. Je liet anderen weten dat je rijk was en bereid om geld uit te geven. Harnassen voor jongens waren eigenlijk tweemaal zo duur, want een kinderharnas kostte bijna net zo veel als het harnas voor een volwassen man terwijl de jongen voor wie het was gemaakt er snel uitgroeide. Dan werd het onbruikbaar, tenzij er nog een jongere zoon was! Die kon dan het oude 'ijzeren pak' van zijn grote broer aan. Je kunt er vrij zeker van zij dat de ouders of de oom bij wie hij woonde het harnas voor Maurits hebben laten maken. Op het schilderij zie je hoe trots hij dit ware pronkstuk draagt.
Het harnas dat ik voor het Legermuseum heb gemaakt is een driedimensionale interpretatie van het tweedimensionale harnas dat te zien is op het schilderij van de jonge Maurits. Het is dus grotendeels een nieuwe creatie.
Waarom heb ik dit harnas gemaakt?
Een belangrijke basis is mijn liefde voor de wereldgeschiedenis en ridderverhalen. De prachtige metalen pakken van de ridders fascineren mij. Daarom bestudeer ik al jarenlang harnassen en heb ik veel geëxperimenteerd met technieken om ze te maken. Daarbij komt dat ik een perfectionist ben en een sterke prestatiedrang heb. Bovendien voel ik een band met het Legermuseum, want, zoals ik al eerder heb gezegd, dit is de derde opdracht die ik van het museum heb gekregen. Ik ben heel dankbaar dat de directie zo veel vertrouwen in mij heeft. Tot slot is ook de Nederlandse geschiedenis voor mij een bron van inspiratie. Het dappere streven van prins Maurits naar vrijheid spreekt mij erg aan.
Hoe is het kinderharnas tot stand gekomen?
Eerst ben ik begonnen met het bestuderen en analyseren van het portret van Maurits: welk type harnas is afgebeeld, welke versieringen heeft het? Natuurlijk is de achterkant van het harnas niet te zien op het portret, maar ik moest die achterkant wel in dezelfde stijl maken. Bekend is dat Maurits niet zo groot van postuur was, in tegenstelling tot zijn broer Frederik Hendrik. Daarom hebben we als maat voor het harnas de gemiddelde maat van een 12-jarige jongen genomen. Dat betekent een lengte van ongeveer 1 meter en 55 cm. Eerst heb ik een kuras en een helm van papier gemaakt en gepast op een scholier van 12 jaar. Daarna heb ik de onderdelen uit ijzeren platen geknipt, iets groter dan de papieren patronen. Vervolgens heb ik de uitgeknipte stukken plaat op een houten blok en een aambeeld met hamers in de gewenste vorm gebracht. Het harnas is vervaardigd uit stalen platen van verschillende diktes. Het kuras is gemaakt uit 3 mm plaat, de helm uit plaat van 2 en 1,5 mm, de ringkraag uit 1,5 mm plaat en de wapenhandschoenen uit 1,5 en 1 mm plaat.
Tijdens het maken paste ik de onderdelen regelmatig op de 12-jarige scholier die mijn model was. Daarna is het harnas tijdens de afwerkingfase geperfectioneerd. Het moeilijkste was het maken van de helm en het kuras. Het kostte bijvoorbeeld heel veel werk om de ringkraag passend op het kuras te maken. Eén keer ging dat zelfs helemaal mis en moest ik alles overmaken. Toen ik klaar was met het hamerwerk, begon de tweede fase: het afwerken van het oppervlak. Dat deed ik met een speciaal schuurmiddel. Daarna was de tijd voor het aanbrengen van de versieringen, want langs de randen is het harnas rijk versierd met graveringen die van bladgoud zijn voorzien. Alle randen zijn gekabbeld en ook verguld.
Ik heb de onderdelen gegraveerd met een graveersteker en vervolgens met de vlam geblauwd. Dat vlamblauwen gebeurt met een gasbrander. Alle onderdelen worden stuk voor stuk verhit tot de temperatuur waarbij de blauwe kleur ontstaat. Dat is een heel lastig proces, want je moet goed opletten dat je het ijzer niet te heet maakt. Na het blauwen is in de gegraveerde versieringen bladgoud aangebracht en vervolgens heb ik het harnas in elkaar gezet met klinknagels. Naast ijzer waren ook andere materialen nodig om het harnas te completeren. Bijvoorbeeld leer om de verschillende onderdelen aan elkaar te bevestigen en rood fluweel voor de voeringen. Het maken van dit harnas was een bijzonder arbeidsintensief proces.