Een daad van kameraadschap

In de Nederlandse geschiedenis staat de periode van circa 1350 tot het eind van de 15de eeuw bekend als de tijd van Hoekse en Kabeljauwse twisten. Beide partijen bestonden uit vaak wisselende groepen van edelen en steden in Holland en Zeeland. David van Bourgondië, zoon van Filips de Goede, was bisshop van Utrecht. Door het Hoekse stadsbestuur werd hij uit zijn stad verdreven. Kabeljauwse troepen belegerden daarop Utrecht om de bevolking uit te hongeren. De aan Utrecht loyale hertog Jan II van Kleef zond voedseltransporten om de belegerde stad te helpen. Troepen van de bisschop kregen toen de opdracht deze transporten te onderscheppen. Ook ruiteraanvoerder Jan van Schaffelaar, behoorde hiertoe.

In een kroniek uit 1698 wordt over Jan van Schaffelaar als volgt vermeld:

"Op 16 juli 1482 hadden de Kabeljauwse ruiters, afkomstig uit Roozendaal, de toren en de kerk van Barneveld ingenomen, Hoekse soldaten uit Amersfoort en Nijkerk belegerden de kerk. Ze hadden kanonnen bij zich waarmee ze door de toren schoten. Hierbij kwamen vier of vijf bezetters om het leven. De mannen op de toren boden aan zich over te geven maar die van Amersfoort gingen hier niet op in. Ze wilden dat een zekere Jan van Schaffelaar uit de galmgaten naar beneden geworpen zou worden. De mannen op de toren wilden dat niet doen. Toen zei Jan van Schaffelaar "Lieve gezellen, ik moet toch eenmaal sterven, ik wil u geen moeilijkheden bezorgen". Hij ging boven op de tinnen van de toren staan, zette zijn handen in zijn zijde en sprong naar beneden. Hij overleefde zijn val maar werd door zijn vijanden gedood."

Tot op heden is de daad van Jan van Schaffelaar actueel. De gebeurtenis heeft altijd zeer tot de verbeelding van de mensen gesproken. Er zijn veel boeken, artikelen en gedichten geschreven, veel kunstenaars zijn geïnspireerd door deze daad van Jan van Schaffelaar en zo zijn vele schilderijen, tekeningen en sculpturen ontstaan.

Beeld Jan van Schaffelaar met het harnas

Veluws Museum Nairac, tegenover de toren, ruim 500 jaar later, presenteert in zijn basisexpositie Jan van Schaffelaar als een Nederlandse held. Uit een historische kroniek blijkt dat Jan een volledige harnas gedragen heeft: "Van Schaffelaar met negentien ruiters; zijn gedrag als man van gezag; hij draagt een gesloten helm en is volledig geharnast". Er zijn geen andere concrete gegevens is over zijn bepantsering bekend.

Frederich Herlin, 1462. Stadtmuseum Nordlingen

Opdracht van het Veluws Museum "Nairac" en Gemeente Barneveld

In het jaar 1999 is Gotscha benaderd om een beeld te creëren van Jan van Schaffelaar. In overleg met Priscilla van Leeuwen van het Museum Nairac en Heer Puype van het Legermuseum is gekozen een klassiek gotisch harnasmodel dat op het schilderij St.Joris en de draak van Frederich Herlin uit 1462 staat afgebeeld. Op schilderij getoonde harnasmodel was toen in heel Europa populair en is het theoretisch mogelijk, dat Jan van Schaffelaar dat model harnas heeft gedragen. Beeld van Jan van Schaffelaar met het harnas is geheel voltooid op 27 maart 2004 en vanaf 12 mei is te zien in het Museum Nairac. Er is ruim 2000 uur aan het harnas gewerkt. 

Toespraak Gotscha op 12 mei 2004 in Veluws Museum Nairac - onthulling van het harnas. 

Jan van Schaffelaar is een nationaal symbool van opofferingsgezindheid omwille van kameraadschap. Hij wilde zijn gezellen verlossen van een duivels dilemma en sprong zelf van de kerktoren van Barneveld. Nog steeds spreekt deze sprong tot de verbeelding. Zozeer zelfs dat museum Nairac ruim 500 jaar later de herinnering aan deze volksheld levend wil houden door het herscheppen van Jan's beeld en harnas. Hierover zijn in 1999 met mij de eerste gesprekken gevoerd. Wie ben ik? Gotscha Lagidse, een uit Georgië afkomstig kunstenaar, zich gespecialiseerd in harnassen en wapenuitrustingen. In 1994 ben ik naar Nederland gekomen en een verblijfsvergunning gekregen vanwege wezenlijke bijdrage aan het Nederlands cultureel belang. De definitieve opdracht voor dit beeld van Jan van Schaffelaar kreeg ik in 2003.

Er zijn geen waarheidsgetrouwe afbeeldingen van Jan van Schaffelaar, ook geen nauwkeurige beschrijvingen van zijn wapenuitrusting. Als basis voor dit beeld heeft gediend een schilderij van Frederik Herlin uit 1460 waarop deze St. Joris en de draak afbeeldt. De keuze voor dit schilderij is tweeledig: het toont een destijds populair, veelgedragen klassiek gotisch harnas, wellicht ook door Jan van Schaffelaar gedragen. En verder bood het schilderij mij inspiratie voor ontdekking van de persoon Jan van Schaffelaar.

Dit harnas is een herschepping. Het maken er van was niet makkelijk, ja soms zelfs zwaar. Ongeveer 2000 uur heb ik aan Jan van Schaffelaar mogen werken, geïnspireerd door zijn opofferingsgezindheid. Ik ben trots op het eindresultaat dat hier voor u staat. En dankbaar voor de geboden kans dit beeld voor u te mogen maken. Ik heb het als een eer ervaren dit beeld voor u te mogen maken. En hoop dat u net zo tevreden op deze opdracht zult terugkijken als ik. Enkele mensen wil ik in het bijzonder danken voor de onmisbare ondersteuning: Priscilla van Leeuwen, Heer  Puype en Anton van de Water van het Legermuseum Delft, dhr. Piet de Gryse  van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis in Brussel.

PUBLICATIES OVER HET PROJECT

Expositie in museum Nairac: www.nairac.nl

Harnas voor Jan van Schaffelaar, Barneveldse Krant, 15 mei 2004                                                                                                        

"We zijn als museum erg trots dat we dit fenomenale stuk werk van Gotscha Lagidse aan onze collectie mogen toevoegen."- zegt hoofdconservator Priscilla van Leeuwen over werk van Gotscha.

Rode puntschoenen voor Jan van Schaffelaar, Amersfoort, 15 mei 2004

Rode puntschoenen heeft Jan van Schaffelaar aan, althans de Jan van Schaffelaar die gehuld in splinternieuw ridderharnas is te bezichtigen in Museum Nairac in Barneveld. "Heel hip" vindt conservator Priscilla van Leeuwen.

IJzeren `maatpak` voor Jan, Barneveldse krant, 13 mei 2003

Jan van Schaffelaar heeft sindsisteren een nieuw harnas. Het fraai laatgotische ijzeren kostuum is het eindresultaat van het project `Een harnas voor Jan`.

Harnas maken is puur kunst’ BN DeStem, 6 mei 2004

Pure kunst zeggen deskundigen uit de hele wereld. Dat doet Lagidse, die onlangs de laatste hand legde aan een harnas van Jan van Schaffelaar, deugd. „Ik ben kunstenaar.“

Het beeld van Jan van Schaffelaar, Barneveld Nu, 20 september 2003

Naam Jan van Schaffelaar staat in een monsterrol van Gelderse krijgslieden, die in 1476 deel uitmaken van een groot leger dat de Bourgondische hertog Karel de Stoute in Lausaanne (Zwitserland) bijeenbrengt. Het leger moest de Zwitsers onderwerpen, maar is daar niet in geslaagd. Jan van Schaffelaar heeft dat echter overleefd.

Jan van Schaffelaar in Gelderse Goed, VIDEOCLIP Klik hier om te bekijken